چند سالی است دغدغه و عزم مسئولان دولتی از عالی ترین مقام تا مدیران و مسئولان بخش های مختلف اقتصادی کشور، کاهش از بار اقتصاد نفتی کشور را بر دوش کشند، زمزمه و تلاش های زیادی را در پی داشته است، اما با این حال هنوز هم، هر بار که لایحه بودجه ارسال می شود، سهم اتکا به درآمدهای نفتی کشور بیش از سایر بخش هایی است که می توانند درآمدزایی بهتری را برای کشور به همراه داشته باشند.

این امر وقتی نمود بیشتری می یابد که بخواهیم وضعیت سایر کشورهای هم جوار خود و ویژگی های مختلف اقتصادی آنان را با کشورمان مقایسه کنیم؛ اگر بود و نبود نفت برای کشور ما مزیت نسبی درآمدزایی اقتصادی تلقی می شود، برای کشورهای هم جوارمان که از این نعمت بی نصیب مانده اند سایر دارایی های هر چند اندک، خود به تنهایی درآمدزایی معادل فروش نفت ایران را به ارمغان آورده است.

این همان چیزی است که البته بارها از سوی برخی از مسئولان و وزرای اقتصادی کشور به عنوان مزیت های درآمدزایی ایران عنوان شده است و از آن جمله می توان به تلاش برای تغییر نگرش بر درآمدزایی کشور از نفت، به صنایعی همچون صنعت دریایی و توریسم اشاره کرد. شاید این همان دلیلی بود که حتی مسئولان کشتی رانی و بنادر و دریانوردی در سال هایی که مقام عالی وزارت راه و ترابری وقت، لقب پدر راه ایران را نیز به همراه داشت، با توجه بیشتر به این بخش، از توسعه دریا محور و ایجاد توریسم دریایی سخن گفتند و حتی چند دوره همایش سالانه نیز برای این منظور برگزار کردند تا در کارنامه خود تلاش برای درآمدزایی کشو را نیز داشته باشند؛ اما با وجود گذشت نزدیک ۳ سال از آن روزها و آخرین همایش ها هنوز در این مورد اقدامی صورت نگرفته است.

البته از آنجا که باید چنین تصمیم های عزمی ارشد را نیز به همراه داشته باشد در ۲۸ مهر ماه سال ۸۸ بود که حمید بهبهانی وزیر راه و ترابری وقت که ملقب به پدر راه ایران نیز بود در مراسم تودیع و معارفه سید عطاا... صدر مدیر عامل سازمان بنادر و دریانوردی برای این که خود را مسر به انجام تغییرات در نگاه به دریا نشان دهد برای اولین بار با همان لحن عامیانه خود پیشنهاد جدیدی به زوج های جوان داد که جشن عروسی خود را در دریا و سوار بر کشتی بگیرند.

بهبهانی در آن زمان گفت: "مردم ایران مردمی هستند که می خواهند از هم تقلید کنند و مطمئن باشید اگر یک نفر عروسیش را در کشتی بگیرد، بعد از این، باید برای برگزاری مراسم عروسی روی آب چند سال در صف بایستند." در واقع وزیر راه و ترابری برای افزایش درآمدزایی از محل بنادر و کشتی ها با این پیشنهاد به زوج های را زمینه ساز بازسازی لنج های فرسوده در این بنادر و توجه بازاریابی جدیدی برای دارندگان آنها دانست.

آن روز وزیر راه و ترابری وقت همچنین از توریسم دریایی و میزان درآمدزایی بالای آن برای کشور با توجه به مرزهای آبی ایران با کشورهای همسایه در شمال و جنوب صحبت کرد و از عزم وزارت راه و ترابری برای کمک به توریسم دریایی خبر داد تا بتوان از این راه، هم حمل و نقل دریایی را توسعه داد و هم توریسم دریایی را رونق بخشید.
البته در آن زمان، توجه همگان به تنها کشتی موجود در دریای خزر معطوف شد؛ کشتی میرزا کوچک خان جنگلی که تنها کشتی مسافربری ایرانی در بندر انزلی است با هزینه ۵ میلیارد تومانی یک مهندس ایرانی از یکی از ارگان های نظامی کشور خریداری شد و با تجهیز و نوسازی قرار بود با مساعدت وزارت راه و ترابری وقت، در نوروز ۸۹، اولین تور گردشگری خود را به باکو ببرد؛ اما این امر نیز در همان نوروز ۸۹ محقق نشد و حتی بعد از آن هم، تا نیمه سال ۸۹ هیچ اتفاق خاصی در این زمینه روی نداد. با گذشت دو فصل از سال، نه کشتی میرزا کوچک خان از جای خود حرکت کرد و نه موانع بر سر راه این کشتی مرتفع شد و دیگر حتی مهندس توکلی، مالک کشتی، از زمان حرکت کشتی کلمه ای به زبان نیاورد تا در همان سکوتش نشان دهد که تمام حرف و حدیث های مقامات عالی رتبه وزارت خانه متبوع بحث دریایی تنها در حد وعده باقی خواهد ماند و عزمی در آن نیست. در آن زمان، مالک کشتی میرزا کوچک خان، تنها کشتی مسافری در دریای خزر که ملکیت آن به یک مهندس ایرانی تعلق دارد، مذاکرات بسیاری را با مقام های مسئول وزارت راه و ترابری وقت برای برگزاری اولویت تورهای مسافری گردشگری در دریای خزر انجام داد، اما شواهد نشان داد آن عزمی که بهبهانی در مراسم ۲۸ مهرماه عنوان کرده بود، تنها وعده ای بود بر وعده های قبلی و عامل جدید سازمان بنادر و دریانوردی نیز عزمی برای توجه به بنادر ندارد و سعی دارد تنها با تمرکز بر بنادر تجاری کشور خود را از دیدرس رسانه های مصون نگاه دارد.

در میان انواع توریسم در ایران شاید هیچ یک به اندازه توریسم دریایی ناشناخته و مهجور نمانده باشد و این در حالی است که از سویی، تنها، مرز آبی جنوب کشور در امتداد خلیج فارس و دریای عمان به طول ۱۸۸۰ کیلومتر یکی از سرمایه های طبیعی کشور محسوب می شود و از سوی دیگر، کشورهای کوچک حاشیه جنوبی خلیج فارس از مرزهای کوتاه خود استفاده بسیار می برند و در سال جاری میلادی در انتظار رقم بالایی از مسافر دریایی هستند.

جغرافیای ایران، با تنوع خود اعم از کوه، جنگل، صحرا و دریا، در زمینه های مختلف کاری را نیز تنوع پدید آورده است؛ البته باید به یاد داشت، آنچه طبیعت مهیا کرده است استعداد و توان بالقوه محسوب می شود و برای تبدیل آن به حالت بالفعل و بهره برداری لازم است برنامه ریزی و سرمایه گذاری هایی صورت بگیرد. یکی از بهره برداری هایی که می توان از طبیعت متنوع داشت، استفاده از توریسم در شاخه های گوناگون، مانند توریسم صحرا یا دریا، است.

اگر به وضعیت فعلی توریسم دریایی در ایران نگاهی بیندازیم، می بینیم که مردم، تنها، جزایر کیش و قشم و تا حدی نیز بندر چابهار را می شناسند و در سفر به این مناطق، بیشترین زمان خود را در مناطق تجاری صرف می کنند و سفر یا گشت دریایی یا زندگی دریایی مردم بومی سهم عمده ای را در سفر تشکیل نمی دهد؛ اما اگر به توریسم دریایی، به خصوص در سواحل خلیج فارس، از زاویه دیگر بنگریم، می توانیم مشاهده کنیم که زمینه کاری مطلوب مهیا نیست تا گردشگر بتواند از آن استفاده کند و از جامعه محلی بهره ببرد.

به گونه ای که مسئولان و فعالان این صنعت مشکل اساسی را در جنوب، نبود کشتی می دانند و معتقدند در کشور دیگری از لنج استفاده می کنند و آن را برای گردش توریستی آماده کرده اند و درآمدزایی دارند. بنابراین، باری بهسازی این صنعت لازم است یا لنج های موجود را بهینه و برای استفاده خاص گردشگری آماده کرد یا کشتی هایی را به این امر اختصاص داد: زیرا از لنج های فعلی نمی توان برای کار توریستی استفاده کرد. مطلوب نبودن وضعیت توریسم دریایی را از دو جنبه مردم و دست اندرکاران می توان در نظر گرفت؛ اول آنکه مردم شناختی از سفر دریایی ندارد و حس بی امنی در این سفرها آنها را به سفرهای جاده ای و سفرهای هوایی ترغیب می کند که می توان این امر را به شناخت نداشتن به سفرهای دریایی تعمیم داد؛ اما اگر به توریسم دریایی، به خصوص در سواحل خلیج فارس، از زاویه دیگر بنگریم، شاهد هستیم که زمینه کاری مطلوب مهیا نشده است تا هم گردشگر استفاده کند و هم جامعه محلی بهره ببرد. برای این امر نیز باید وزارت راه و ترابری به فکر تجهیز لنج ها و کشتی های مورد نظر برای امر گردشگری باشد.
گردشگری ساحلی از بزرگ ترین فعالیت های جهان است که با رشد شتابنده خود به فعالیتی چند منظوره تبدیل شده است. به طوری که از یک طرف، توسعه توریسم و تفریحات مربوط به آن از عوامل مؤثر در شکل دهی الگوی توسعه نواحی ساحلی بوده و تأمین کننده مزایای مستقیم و غیر مستقیم اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی بسیار برای میزبان است. اما از طرفی دیگر، چنین رویکردی موجب پدید آمدن نگرانی ها و بیم هایی از تهدید و تخریب هویت، محیط و میراث طبیعی و تاریخی و فرهنگی ساکنان محلی سواحل شده است. به طوری که مقابله با اثرات ناشی از رشد توریسم کنترل نشده، به روش ها و شیوه های صحیح برنامه ریزی، طراحی و مدیریت این مکان ها نیاز دارد.

نگاهی به تاریخ توریسم دریایی
توریسم ساحلی از قدیمی ترین انواع گردشگری است. به طوری که سابقه برخی از تفرجگاه های ساحلی به قرن ۱۹ برمی گردد. در ابتدای امر، این فضاها به افرادی اختصاص داشت که تنها برای دیار از سواحل دریا مراجعه می کردند، اما در دهه های اخیر بازار گردشگری ساحلی اغلب ترکیبات متنوعی از انواع اقامت و استفاده گردشگران را، به ویژه در طول تابستان، تقاضا می کند و با رقابتی فزاینده، خواستار سرمایه گذاری های عمده در زمینه زیر ساخت ها و ایجاد تسهیلات و حفاظت منابع طبیعی اعم از دریا، سواحل، تالاب ها و سایر میراث طبیعی است. در حقیقت، زمان ارضای گردشگر ساحلی، تنها با عواملی چون خورشید و دریا و ماسه سپری شده و گردشگر امروزی در جستجوی فعالیت ها و تجربیات متفاوتی است (ترکیبی از فعالیت های ورزشی، تفریحی، فرهنگی و میراث طبیعی و...). از میان تمامی فعالیت هایی که در مناطق ساحلی انجام می گیرد، هیچ یک از نظر گستردگی و تنوع به اندازه مبحث توریسم و تفریحات ساحلی نیست؛ به طوری که طبیعت پویای این بخش و وسعت تقاضا، اغلب طرح های مربوط را در زمره طرح های ملی و منطقه ای قرار می دهد و تمامی سواحل به صورت مستقیم و غیرمستقیم از آن تأثیر می گیرند. آب پاک، سکونتگاه های ساحلی سالم و محیطی ایمن و لذت بخش، اساس گردشگری ساحلی موفق است.

به همین نحو، آبزیان و منابع دریایی (ماهی ها، نرمتنان، تپه های مرجانی و تالاب ها) نیز از موارد مورد توجه است. با وجود اینکه کشورهای حاشیه خلیج فارس از امکانات طبیعی کافی برای رونق توریسم دریایی بهره ای نبرده اند، اما با ساخت جزایر مصنوعی و تسهیلات ساحلی متنوع به توسعه گردشگری دریایی و ساحلی خود اقدام کرده اند. در این میان، کشور ما با برخورداری از جاذبه های بالقوه خود در توریسم دریایی، هنوز در میان کشورهای فعال در زمینه توریسم دریایی جایگاهی ندارد. در صورت حرکتی سازمان یافته، ضمن سرمایه گذاری های کلان، مردم می توانند شاهد رونق گردشگری دریایی (ساحلی) و توسعه اقتصادی منطقه خود باشند. شهرها و بنادر ساحلی و جزایری چون قشم و کیش در جنوب ایران همچون ساری، بابلسر، فریدون کنار، محمود آباد، بابلسر، فریدون کنار، محمود آباد، نور، رویان، نوشهر، چالوس، تنکابن، رامسر، آستارا، انزلی، رشت و... در صورت ایجاد تأسیسات گردشگری مناسب و استفاده از ظرفیت های موجود در آنها برای جذب گردشگر می توانند در توسعه توریسم دریایی کشور موفق باشد. کارشناسان گردشگری برگزاری تورهای غواصی، تورهای دیدن از تخم گذاری لاک پشت ها و دیدار از لاک پشت های غول پیکر در جنوب و برگزاری مسابقات ورزشی آبی را در سواحل کشور، فروش صنایع دستی، پرواز بادبادک ها، جشنواره های ساخت مجسمه های شنی و نقاشی غروب دریا، والیبال ساحلی، ماهیگیری، جشن های ملی و ... در شمال را از جمله اقداماتی می دانند که می تواند توریسم دریایی را رونق دهد و با حضور در نمایشگاه های بزرگ توریستی و تفریحی، از سویی تصویری مناسب را از جایگاه واقعیتش به جهانیان عرضه کند و از سوی دیگر، با اتخاذ سیاست های مناسب، توریسم داخلی و خارجی را برای دیدار از این مکان ها ترغیب کند.

* مجید احمدی